تاریخچه جنبش های اسلامی در بحرین/اشرف حیدری بزنجانی

موقعیت جغرافیایی و ساختار جمعیتی‌‌-‌طایفه‌ای بحرین و نحوه برخورد حکومت‌های وقت با طوایف مختلف این کشور بویژه شیعیان و خودکامگی حاکمان بحرین موجب گشته تا این کشور همواره آبستن اعتراض‌ها و انقلاب‌ها باشد.

اگر بخواهیم نگاهی به ریشه‌های انقلاب‌ و اعتراضات جاری در بحرین داشته باشیم باید به تاریخ اعتراضات و انقلاب‌های این کشور در دهه‌های پیش نگاهی بیاندازیم که اساسا با موقعیت جغرافیایی و ساختار جمعیتی‌‌-‌طایفه‌ای بحرین ارتباط پیدا می‌کند و در هر دوره از تاریخ شاهد تغییر و تحولاتی در نحوه بیان اعتراضات و درخواست‌ها و نحوه رویارویی یا پاسخگویی حکومت با آن بود.

اعتراضات سال 1922 به قانون مالیات

اما اگر بخواهیم به تاریخ جنبش‌های اعتراض آمیز نوین بحرین نگاهی داشته باشیم، باید به سال 1922 بازگردیم که این کشور شاهد اعتراضات مردمی برای لغو قانونی بود که در آن زمان به "قانون مالیات " معروف بود و بر اساس آن حاکم وقت کشور بحرین بر تمام افراد بالای 16 سال ساکن بحرین مالیات فرض کرده بود. این اعتراضات با دخالت انگلیس و پاسخ به درخواست مردم پایان داده شد.       اعتراضات دهه 30 و درخواست تشکیل پارلمان      
پس از آن و در دهه 30 قرن بیست تحرکات مردمی گسترده‌ای در بحرین آغاز شد که عموما خواستار تشکیل پارلمان و شوارهای منتخب محلی و بومی و سندیکاهای کارگری جهت گفتگو و مذاکره با شرکت‌های نفت برای بالا بردن سطح دستمزد کارگران بومی شاغل در این شرکت‌ها بود.پس از استقلال و اعتراضات سال 1971       
پس از استقلال بحرین در سال 1971 این کشور وارد مرحله جدیدی شد و اولین دوره انتخابات پارلمان و شوراهای شهرها در سال 1973 در این کشور برگزار شد، اما پارلمان به سرعت و پس از بروز اختلافاتی با حکومت منحل گردید و این سرآغاز بروز اعتراضاتی مردمی برای کاستن از نفوذ پادشاه در پارلمان گردید.      تداوم اعتراضات در دهه       80
در طول دهه هشتاد درخواست‌ اصلاحات که زمانی با سرکوب و زمانی با مذاکره و گفتگو توسط حکومت وقت پاسخ داده می‌شد،‌ بدون دستیابی به نتیجه‌ای ادامه یافت و سرانجام حکومت راه غلبه بر این اعتراضات را در ایجاد تفرقه میان شیعیان و سنی‌ها یافت و اقدام به نزدیک ساختن سنی‌ها به مراکز قدرت و دور نمودن شیعیان از آنها نمود. اعتراضات دهه 90 و درخواست مشارکت سیاسی       
در آغاز دهه نود و مشخصا در سال 1992 روند اعتراضات و درخواست‌ها جهت حضور در عرصه سیاسی و پارلمانی کشور توسط نیروهای معارض تشدید شد و معارضان خواستار تشکیل سازمان‌ها و سندیکاهایی در بحرین شدند و درخواستی به این مضمون برای دولت حاکم وقت ارسال نمودند که با سرکوب معارضان و بازداشت امضا کنندگان درخواست مواجه شد.اعتراضات مشابهی به سبک و سیاق اعتراضات و درخواست‌های سال 1992 در سال 1994 نیز صورت گرفت که آن نیز به فرجامی مشابه فرجام اعتراضات پیشین دچار شد.
 سرکوب خشونت آمیز اعتراضات دهه 90           
اعتراضات دهه 90 که تا سال 1999 ادامه داشت، به شدت توسط رژیم بحرین سرکوب شد و این سرکوب را باید جزو خشونت آمیزترین سرکوب‌های صورت گرفته توسط رژیم بحرین تلقی کرد،‌ بگونه‌ای که اکثر رهبران جریان معارض بحرین بازداشت و تظاهرات مردم این کشور که یک هفته کامل ادامه داشت، به خاک و خون کشیده شد و در اثر آن ده‌ها تن کشته و مجروح و ده‌ها منزل تخریب و به آتش کشیده شد.      به قدرت رسیدن "حمد بن عیسی " و دادن وعده‌های دروغین      پس از این که "حمد بن عیسی آل خلیفه " در پی مرگ پدرش در سال 1999 در بحرین به قدرت رسید، بحرین شاهد دوره‌ای گذرا و موقت از آرامش بود، چون حمد قول انجام برخی اصلاحات از جمله آزادی زندانیان سیاسی را داده بود.        
اما وقتی مردم بحرین دریافتند، این وعده‌ها وعده‌های دروغینی بیش نیستند، اوضاع کشور دوباره ملتهب گردید و بر این اساس معارضان بحرینی انتخابات سال 2002 را تحریم کردند.تحریم انتخابات توسط برخی از گروه‌های معارض در دوره‌های بعدی یعنی 2006 و 2010 نیز ادامه یافت.   

اعتراضات اخیر بحرین                درپی تغییر و تحولات جاری در جهان عرب که با سقوط رژیم "مبارک " و "بن علی " در مصر و تونس همراه بود، کشور بحرین نیز از 14 فوریه سالجاری شاهد بروز دور جدیدی از اعتراضات بود که طی آن ملت معترض بحرین خواستار سرنگونی رژیم "آل خلیفه " و انحلال پارلمان و دولت در این کشور هستند.
 شکل گیری انقلاب 14 فوریه         انقلاب 14 فوریه بحرین با برگزاری تظاهراتی در میدان اللؤلؤة در منامه پایتخت این کشور به دعوت جنبش "جوانان 14 فوریه " آغاز شد و به سرعت موج اعتراضات سراسر کشور ا فراگرفت.
 کشتار 17 فوریه و به خاک و خون کشیده شدن معترضان  
سپیده دم روز 17 فوریه نظامیان بحرینی جهت سرکوب تظاهر کنندگان و به اصطلاح پایان دادن به اعتراضات مردمی به اعتصاب کنندگان میدان اللؤلؤة یورش بردند که درپی آن سه شهروند بحرینی کشته و ده‌ها تن زخمی شدند و موجب گردید در اعتراض به این تجاوز ارتش فردای آن روز در شهرهای مختلف بحرین تظاهرات اعتراض آمیز برگزار شود که با برخورد خشونت بار نیروهای امنیتی بار دیگر ده‌ها معترض کشته و زخمی شوند.       برگزاری بزرگترین راهپیمایی اعتراض آمیز تاریخ بحرین    
در 22 فوریه بزرگترین راهپیمایی‌ اعتراض آمیز تاریخ بحرین که خواستار اصلاحات سیاسی در این کشور بود، برگزار شد که رهآورد آن تن دادن پادشاه بحرین به آزاد سازی زندانیان سیاسی بود.
تلاش جهت فرونشاندن خشم مردم  
در 25 فوریه پادشاه بحرین در اقدامی برای فرونشاندن خشم مردم 4 وزیر دولت را برکنار و برخی از زندانیان سیاسی را آزاد کرد و 25 درصد از بدهی‌های مسکن شهروندان را بخشید و شورای همکاری خلیج فارس نیز قول دادن کمک میلیاردها دلاری به پادشاه بحرین را داد، اما تمام این اقدامات نتوانست خشم مردم بحرین را فرو بنشاند.      اشغال بحرین بواسطه نیروهای نظامی عربستان و سپر جزیره در 14 مارس نیروهای سپر جزیره به درخواست پادشاه بحرین برای حفظ منافع استراتژیک این کشور وارد بحرین شدند که به شدت توسط معارضان بحرینی محکوم شد. این نیروها به محض ورود به کشور به معترضان بحرینی حمله برده و ده‌ها تن از شهروندان بحرینی را کشته و مجروح کردند.

انگیزه‏ها و هدفها در جنبش اسلامی بحرین

 تاریخ مبارزات سیاسی اسلامی مردم بحرین، مهمترین محرکها (انگیزه‏ها) وآرزوهای (هدفهای( نهضت اسلامی بحرین را به این شرح بیان می کند: الف - حاکمیت خاندان آل خلیفه: مردم بحرین هیچ گاه موافق حاکمیت خاندان‏آل‏خلیفه نبوده‏اند، حداقلِ دلایل این مخالفت دو چیز است: اوّل اینکه خاندان آل خلیفه‏بحرینی نیستند بلکه از اقلیت سنی مذهب مهاجری هستند که در پی اختلافات مذهبی باقبیله «بنی کعب» در زمان ریاست «شیخ نصرالله خان» والی منصوب «کریم خان زند» بربحرین، از کویت وارد بحرین شده اند. دوم اینکه به قدرت رسیدن خاندان آل خلیفه براساس خواست و رضایت مردم صورت نگرفته ، بلکه آل خلیفه پس از مرگ‏شیخ‏نصرالله خان و در قبال قبول دو شرطِ پرداخت مالیات به ایران و باقی ماندن درتحت الحمایگی ایران، قدرت را در بحرین در دست گرفته و با پذیرفتن تحت الحمایگی‏انگلیس در سال ۱۱۹۹ هـ . ش ./ ۱۸۲۰ م. قدرت را حفظ کرده است.

ب - وابستگی رژیم بحرین به غرب: آل خلیفه در سال ۱۱۹۹ هـ . ش ./ ۱۸۲۰ م .بر خلاف این تعهد که همواره تحت حاکمیت ایران باقی بماند، عمل کرد و با انعقادپیمانی با انگلستان، اداره گمرکات ، تجارت و امنیت داخلی و خارجی خود را به مأموران‏انگلیسی سپرد. تحت‏الحمایگی بحرین در سال ۱۲۵۹ هـ . ش ./ ۱۸۸۰ م . با امضای‏پیمان زیر مورد تائید مجدد قرار گرفت. «من عیسی بن آل خلیفه شیخ بحرین بدین وسیله خودم و جانشینانم را در برابر دولت‏بریتانیا متعهد می سازم که از مذاکره یا انعقاد هر نوع پیمان باهر کشور یا دولتی غیر بریتانیا و بدون موافقت دولت نامبرده خودداری کنم و به هیچ دولتی جز بریتانیا اجازهءتأسیس نمایندگی سیاسی یا کنسولی را ... ندهم

با این وصف انگلیس در سال ۱۲۹۸ هـ . ش ./ ۱۹۱۹ م . تحت الحمایه بودن بحرین رابه صورت رسمی اعلام کرد و از آن پس بحرین تحت سرپرستی یک مستشار انگلیسی‏اداره می‏شد این مسأله حداقل منجر به قیام ناکام مردم بحرین در سال ۱۳۳۰ هـ . ش ./۱۹۵۱ م . شد که طی آن مردم خواهان اخراج «بل گراو» حاکم انگلیسی بحرین شدند.پس از استقلال بحرین نیز، وابستگی رژیم آل خلیفه به استعمارگر جدید و جایگزین‏انگلیس یعنی آمریکا ادامه یافت و این وابستگی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران وجنگ اوّل و دوم خلیج فارس شدیدتر شد. اعتراف سخنگوی کاخ سفید مبنی بر اینکه‏«اگر کمکهای دولت بحرین نبود به هیچ وجه قادر به مقاومت و ماندن در خلیج‏نبودیم،مؤید این وابستگی مضاعف است. ج - فقدان آزادیهای سیاسی: بازگشت تبعیدیان ، آزادی زندانیان سیاسی ، لغوممنوعیت تشکیل احزاب و فعالیتهای سیاسی مذهبی ، آزادی بیان و مطبوعات ، توقف‏دستگیری آزادیخواهان و لغو سانسور ، مهمترین خواسته های سیاسی مردم بحرین راتشکیل می‏دهند. مردم در تحقق این خواسته بارها دست به قیام و شورش زده اند. به‏عنوان مثال در ۱۳۱۷ هـ . ش ./ ۱۹۳۸ م . کارگران اعتصابی خواهان تشکیل مجلس واتحادیه‏های کارگری شدند. در تظاهرات مشابه ای در سال ۱۳۴۴ هـ . ش ./ ۱۹۶۵ م .حق برگزاری گردهمایی سیاسی (میتینگ) و آزادی زندانیان سیاسی به خواسته های‏قبلی اضافه شد. حتی طی سالهای ۱۳۷۱ هـ . ش ./ ۱۹۹۲ م . و ۱۳۷۴ هـ . ش ./ ۱۹۹۵ م .مردم با برپایی تظاهرات و راهپیمایی، خواستار اعاده مجلس شدند؛ زیرا مجلس در ۱۳۷۱ هـ . ش ./ ۱۹۹۲ م . منحل شده بود.

د - اشاعه فرهنگ غربی: خاندان حاکم بر بحرین برای تضمین تداوم حاکمیت خودبا کمک غربیها به تغییر ارزشهای اسلامی بحرین مبادرت کرده است. برای این منظور به‏اقداماتی چون فروش وسیع مشروبات الکلی ، به نمایش درآوردن فیلمهای مبتذل ازسینما و تلویزیون ، پخش موسیقی و آهنگهای مهیج ، انتشار مجلات و نشریات مفسده‏انگیز ، ایجاد و توسعه کاباره ها در نقاط مختلف به ویژه در سواحل بحرین و ...دست زده است. علاوه بر آن ساخت «پُل فهد» یعنی تنها پل ارتباطی دریایی بحرین وعربستان، به گسترش فساد در بحرین افزوده است. زیرا حدود هشت هزار تن از کارکنان‏خارجی مؤسسات عربستان که امکان فساد برایشان در آن کشور میسر نیست، در ایام‏تعطیل برای خوشگذرانی به بحرین سرازیر می‏شوند. گاه تعدادی از آنها که مرتکب‏تجاوز به نوامیس مردم شده اند، توسط مسلمین به قتل رسیده‏اند.

گروه‏ها و رهبران سیاسی جنبش اسلامی بحرین

در گروههای اجتماعی و رهبران سیاسی که هدایت جنبش بحرین را بر عهده‏داشته‏اند و یا به نحوی در تداوم مبارزه سیاسی بحرین نقش آفرین بوده اند،برجستگیهای زیر دیده می‏شود. اوّل، تجار مروارید با ایجاد هدایت قیامهای وسیع ضدانگلیسی در سالهای ۱۲۹۰ هـ . ش./ ۱۹۱۱ م . و ۱۳۳۳ هـ . ش ./ ۱۹۵۴ م . از مؤثرترین قشر اجتماعی در مبارزات اسلامی‏بحرین به شمار می‏رفتند. اما پس از جنگ جهانی دوم، با رواج مرواریدهای بدلی ژاپنی‏در بازار جهانی از نفوذ تجار مروارید در صحنه های داخلی وخارجی بحرین کاسته شد.امّا با پیدایی نفت قشر جدیدی از کارگران پدید آمدند که با توجه به اهمّیت جهانی نفت ،بر نقش اجتماعی سیاسی آنان در صحنه داخلی بحرین افزوده شد . بر این اساس نقش‏ممتاز در قیامهای ضددولتی ۱۳۴۴ ، ۱۳۴۹ ، ۱۳۵۱ ، ۱۳۵۳ هـ . ش . / ۱۹۶۵ ، ۱۹۷۰ ،۱۹۷۲ ، ۱۹۷۴ م . با کارگرانی بود که اکثریت آنان شیعه بودند.

دوم، گروههای سیاسی ملّی گرا و چپ گرا هرگز قادر به ایفای نقش برجسته در رهبری‏قیام مردم بحرین نشده اند. این امر به مسلمان بودن اکثریت قریب به اتفاق مردم بحرین ونیز سازشکاری گروههای مذکور بر می گردد ، به عنوان مثال، اگر چه «کمیته اتحاد ملی»با گرایشات ناسیونالیستی در تظاهرات ضد انگلیسی ۱۳۳۵ هـ . ش ./ ۱۹۵۶ م . نقش‏ویژه داشت، ولی پس از آن با سازش برخی از رهبران آن با رژیم ، کارآیی سیاسی خودرا از دست داد. امّا حضور کمرنگ گروههای ملّی و کمونیستی در جنبش مردم بحرین‏نشان از آن دارد که جنبش آن سرزمین ناشی از نابسامانیهای داخلی و نه متأثّر از دخالت‏کشورهای اسلامی دیگر است.

 سوم ، در پی ناکامی گروههای ملّی و چپ در رهبری مستمر قیام مرم بحرین،گروههای اسلامی، واجدِ نقش برتر شده اند. در این راستا می توان به «جنبش اسلامی‏آزادیبخش بحرین» اشاره‏کرد. این جنبش در سال ۱۳۳۵ هـ . ش . / ۱۹۵۶ م . تشکیل شد،و در دهه ۴۰ هـ . ش ./ ۶۰ م . قیام کارگری علیه رژیم (جنبش معروف) را پدید آورد، و ازسال ۱۳۶۰ هـ . ش ./ ۱۹۸۱ م . به اقدامات نظامی ضد دولتی متوسل شد. اعضای این جنبش را مسلمانان شیعی و سنی تشکیل می دهند و بر اساس ایدئولوژی اسلامی و«شعار نه غربی نه شرقی» و با تکیه بر استراتژی بسیج افکار عمومی و پرهیز از هر گونه‏سازش، خواهان برقراری حکومت اسلامی در بحرین هستند.

پیامدهای مبارزه اسلامی مردم بحرین

 اگر چه جنبش اسلامی بحرین به هدف سرنگونی رژیم آل خلیفه دست نیافته است،امّا این جنبش پیامدهای زیر را به همراه داشته است. الف - بی شک مبارزات ضد انگلیسی بحرین که دو نمونه بارز آن در سالهای‏۱۲۹۰، ۱۳۳۳ هـ . ش ./ ۱۹۱۱ ، ۱۹۵۴ م . به وقوع پیوست، در کنار سایر قیامهای ضدانگلیسی در خاورمیانه در تسریع تصمیم به خارج نمودن نیروهای انگلیسی در سال‏۱۳۵۰ هـ . ش ./ ۱۹۷۱ م . از شرق کانال سوئز مؤثر بود. همچنین این مبارزات در کاهش‏نفوذ انگلیس در ساختار سیاسی و اداری بحرین مؤثر افتاد.

 ب - مهمّترین پیامد مبارزات اسلامی مردم بحرین که بلافاصله پس از خروج انگلیس‏از بحرین به ثمر نشست، برگزاری انتخابات پارلمانی در شانزده آذر ۱۳۵۱ هـ . ش .و پس‏از آن تشکیل مجلس و تدوین و تصویب قانون اساسی بود. امّا امیر بحرین در پی‏مخالفت مجلس با تصویبِ لایحه امنیتی وزارت کشور بحرین که بر اساس آن وزیر کشورمی توانست دستور دستگیری هر مظنونی را به بهانه دست داشتن در اقدام علیه امنیت‏کشور صادر نماید، مجلس را منحل و اجرای قانون اساسی را به حالت تعلیق درآورد.

 ج - در پی ادامه اعتراضات مردم ، رژیم بحرین در ششم آذر ۱۳۷۱ هـ . ش .یک‏مجلس مشورتی انتصابی سی نفره را به جای مجلس منحل شده تشکیل داد. این شوراکه زیر نظر امیر و دولت بحرین فعالیت می کند، صرفاً جنبهء مشورتی و نه قانونگذاری دارد. اما اعتراضات بعدی مردم نشان داد که این اصلاحات هدایت شده دولتی در تأمین‏خواسته‏های عمیق آنان ناکافی است. واکنش امیر بحرین در قبالِ دور جدیدی ازشورشهای مردمی که از سال ۱۳۷۴ هـ . ش . در بحرین آغاز شد، توسل به زور و افزودن‏ده نفر دیگر به اعضای مجلس مشورتی بود، این دو مسأله منجر به تشدید مخالفتهای‏مردمی گردید. به ویژه اینکه افزایش اعضای مجلس مشورتی برخلاف قانون اساسی‏ارزیابی شده است.

منابع

متقی زاده ، زینب(1384) جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، قم، موسسه شیعه شناسی           
دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل(1388) کتاب سبز بحرین ،تهران، انتشارات وزارت امور خارجه
فاضلی نیا ، نفیسه (1386) ژئوپلیتیک شیعه و نگرانی غرب از جمهوری اسلامی ، قم موسسه شیعه شناسی   
دکمجیان ، هرایر(1383) جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب، ترجمه حمید احمدی،چاپ چهارم ، تهران ،نشر کیهان         
غرقیان زندی،داود(1387)خلیج فارس،تهران ،پژوهشکده مطالعات راهبردی     
فرازمند، محمد(1389)«انتخابات پارلمانی بحرین» ماهنامه رویدادها و تحلیل ها، شماره 250 ، تهران وزارت امور خارجه